Η Φρίκη των Γκουλαγκ

Κάνουν λάθος να πιστεύουν ότι η μνήμη
Δεν έχει αυξητική αξία
Ή ότι τ' αγριόχορτα του χρόνου φυτρώνουν επάνω από
Κάθε αληθινό γεγονός ή πόνο του παρελθόντος.
Αέναα γυρίζει ο πλανήτης,
Μετρώντας μέρες και χρόνια που περνούν...
Όχι. Το καθήκον προστάζει τώρα τα πάντα ,
Όσα δεν έχουν ειπωθεί, να ειπωθούνε με κάθε λεπτομέρεια...

Αλεξάντρ Τβαρντόβσκι (εκδότης των βιβλίων του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν)

Πριν λίγους μήνες, η γενική γραμματέας του ΚΚΕ, Αλέκα Παπαρήγα, θυμίζοντας τους αρνητές του Ολοκαυτώματος, αμφισβήτησε τα εγκλήματα του Στάλιν με το παροιμιώδες : «Είμαστε εμείς μέσα στην ΕΣΣΔ το '30 και το '35 για να ξέρουμε τί έγινε;» . Την ίδια εποχή, ο Αλέξης Τσίπρας εξέφραζε το θαυμασμό του για τη «διαχρονική σκέψη του Μάο», ενώ στο Ευρωκοινοβούλιο ούτε ένας Έλληνας ευρωβουλευτής δεν υποστήριξε το ψήφισμα που καταδίκαζε τα εγκλήματα του κομμουνισμού . Μέσα σε αυτό το ζοφερό ιδεολογικό κλίμα, είναι παρήγορο να κυκλοφορεί και στα ελληνικά ένα βιβλίο-σταθμός που ρίχνει φως στο φρικτό έγκλημα των σοβιετικών στρατοπέδων συγκέντρωσης . Πρόκειται για το «Γκούλαγκ-Η Αληθινή Ιστορία» (Εκδόσεις Ιωλκός). Συγγραφέας του η Αμερικανίδα δημοσιογράφος και ιστορικός Anne Applebaum, ανταποκρίτρια του "Economist" στη Βαρσοβία κατά τα κρίσιμα χρόνια της μετάβασης από τον κομμουνισμό. Το «Γκούλαγκ» εκθειάστηκε από τον ξένο Τύπο και κέρδισε το 2004 το βραβείο Πούλιτζερ για μη λογοτεχνικό βιβλίο .

Η συγγραφέας περιγράφει την ιστορία της γέννησης των σοβιετικών στρατοπέδων συγκέντρωσης (η λέξη GULAG αποτελεί ακρωνύμιο του Glavnoe Upravlenie Lagerei, το οποίο σημαίνει Κεντρική Διοίκηση Στρατοπέδου ) , την εξέλιξη τους μέχρι να φτάσουν να αποτελούν νευραλγικό κομμάτι της σοβιετικής οικονομίας και την κατάρρευση τους μετά το θάνατο του Στάλιν . Και ταυτόχρονα, μας διηγείται τις άγνωστες ιστορίες των κρατουμένων στα Γκούλαγκ : την καθημερινότητα τους , τις συνήθειες τους και τους τρόπους που επιβίωναν . Βασισμένο σε πλούσιο αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις, διεξοδική έρευνα και πρόσφατα δημοσιευμένες αναμνήσεις πρώην κρατουμένων, το βιβλίο πιάνει το νήμα της ιστορίας από τα πρώτα τσαρικά στρατόπεδα του 17ου αιώνα. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση ο Λένιν, ο οποίος πίστευε πως οι «ταξικοί εχθροί» αλλά και οι σοσιαλιστές επικριτές του έπρεπε να κλείνονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, θέτει τις βάσεις ώστε τα Γκούλαγκ να γίνουν αναπόσπαστο τμήμα του σοβιετικού συστήματος. Μέχρι το 1921, υπήρχαν ήδη 84 τέτοια στρατόπεδα διασκορπισμένα σε όλη τη σοβιετική επικράτεια. Την απρογραμμάτιστη βία των πρώτων ετών, διαδέχτηκαν τα χρόνια του Στάλιν. Ο Στάλιν είχε αποφασίσει να μετατρέψει τα Γκούλαγκ σε επικερδές κομμάτι της σοβιετικής οικονομίας. Σκοπός του νέου συστήματος , κατά τον Λαβρέντι Μπέρια που ανέλαβε την οργάνωση των στρατοπέδων, ήταν οι "σωματικές δυνατότητες του εργατικού δυναμικού των στρατοπέδων να χρησιμοποιηθούν στο έπακρο σε κάθε τομέα της βιομηχανίας". Η τιμωρία ήταν σκληρή για όσους αρνούνταν να εργαστούν. Φυλακίζονταν σε κελιά απομόνωσης , έτρωγαν φαγητό χειρότερης ποιότητας και μικρότερες μερίδες και καταδικάζονταν σε ποινές που έφταναν μέχρι το θάνατο.

Υπολογίζεται πως περίπου 18 εκατομμύρια Σοβιετικοί πολίτες πέρασαν από τα Γκούλαγκ. Ανάμεσα τους πολιτικοί κρατούμενοι, αγρότες που διέπραξαν το… έγκλημα να πουλήσουν τη σοδιά τους στη μαύρη αγορά, κάποιοι που πήραν λίγους κόκκους στάρι από ένα χωράφι που είχε ήδη θεριστεί ή άλλοι που απλά άργησαν στη δουλειά τους. Η λίστα των «εχθρών του λαού», ήταν χωρίς τέλος για τους ιθύνοντες του σοβιετικού καθεστώτος . Οι νεκροί υπολογίζονται στα 4.500.000 . Ακόμη κι αυτός ο αριθμός όμως δεν αντικατοπτρίζει τη συνολική φρίκη των Γκούλαγκ . Όπως επισημαίνει η συγγραφέας, δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία, «που να μπορούν να απεικονίσουν τα επίπεδα θανάτων των συζύγων και των παιδιών και των ηλικιωμένων γονέων που έμεναν μόνοι τους πίσω, αφού οι θάνατοι των προσώπων αυτών δεν έχουν καταγραφεί σε ξεχωριστά αρχεία.» Παρότι, τα Γκούλαγκ δεν είχαν σκοπό τη μαζική παραγωγή πτωμάτων, όπως τα ναζιστικά στρατόπεδα, τελικά το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο . Εξάλλου ο θάνατος ήταν μάλλον προδιαγεγραμμένος για όσους επιλέγονταν να κόψουν δέντρα σ' ένα δάσος με θερμοκρασίες που έφταναν τους 50 βαθμούς κάτω από το μηδέν, για όσους εργάζονταν κάτω από άθλιες συνθήκες στα χρυσωρυχεία της πόλης Κολίμα, για όσους εγκαταλείπονταν χωρίς ιατροφαρμακευτική περίθαλψη σε νοσοκομεία χωρίς θέρμανση ή για όσους φυλακίζονταν σε κελιά απομόνωσης μέχρι που πέθαιναν από το κρύο και την πείνα .

Σήμερα, σχεδόν 20 χρόνια μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης,, το έγκλημα των Γκούλαγκ ελάχιστους ενδιαφέρει και ακόμη λιγότερους συγκινεί . Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, στη γέφυρα του Καρόλου, στην Πράγα, η Anne Applebaum παρατήρησε ένα παράξενο θέαμα : κατά μήκους του δρόμου δεκάδες πλανόδιοι πουλούσαν πηλήκια, εμβλήματα, καρφίτσες και άλλα ενθύμια από τη σοβιετική εποχή. Οι περισσότεροι αγοραστές ήταν Δυτικοευρωπαίοι και Αμερικάνοι. Ο καθένας από αυτούς θα αρρώσταινε και μόνο στη σκέψη να αγοράσει μια σβάστικα και όμως επιδείκνυαν με μεγάλη άνεση το σφυροδρέπανο , που μόλις είχαν αγοράσει, καρφιτσωμένο πάνω στο μπλουζάκι τους . «Ενώ το σύμβολο μιας μαζικής δολοφονίας μας γεμίζει φρίκη, το σύμβολο μιας άλλης μαζικής δολοφονίας μας κάνει να γελάμε», επισημαίνει η Applebaum . Στη λαϊκή κουλτούρα, το Χόλυγουντ έχει γυρίσει δεκάδες ταινίες για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, αλλά καμία για τα εγκλήματα του Στάλιν. Στο χώρο της διανόησης, φιλόσοφοι όπως ο Σαρτρ υποστήριξαν το σταλινικό καθεστώς χωρίς να αμαυρωθεί στο ελάχιστο η φήμη τους. Οι περισσότεροι Δυτικοί (και οι Έλληνες ακόμη περισσότερο, όπως είδαμε στην αρχή του άρθρου) ακόμη και σήμερα, θεωρούν σχεδόν ιεροσυλία να παραλληλίσουν τα εγκλήματα της ΕΣΣΔ με τα εγκλήματα της Ναζιστικής Γερμανίας. Για όλους αυτούς, η ΕΣΣΔ οικοδομήθηκε πάνω σε ευγενή ιδανικά. Απλά, κάποια στιγμή, παρεκτράπηκε από την πορεία της.

Όμως και για τους Ρώσους τα Γκούλαγκ δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας εφιάλτης που πρέπει να ξεχαστεί . Οι κατηγορίες εναντίον του παλιού συστήματος, που τουλάχιστον ήταν (ή φαινόταν) ισχυρό και είχε την αίγλη της υπερδύναμης , πληγώνουν την εθνική υπερηφάνεια τους . Επιπλέον πολλοί πολίτες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης,, συμμετείχαν στα εγκλήματα του παρελθόντος, είτε πρόθυμα είτε επειδή εξαναγκάστηκαν από το σοβιετικό σύστημα. Είναι λογικό πως τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους δε θέλουν να τα θυμούνται όλα αυτά σήμερα. Και βέβαια η πολιτική, επιχειρηματική και πνευματική ελίτ των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών είναι στην πλειοψηφία τους πρώην κομμουνιστές. Κανένας από αυτούς δεν έχει συμφέρον να σκαλίζεται το παρελθόν.

Ενάντια στο ρεύμα της λήθης , το βιβλίο της Applebaum πέρα από το να είναι η ιστορία ενός από τα μεγαλύτερα εγκλήματα του 20ου αιώνα και μια μελέτη πάνω στην απάνθρωπη φύση του σοβιετικού καθεστώτος ,είναι και μια προσπάθεια επανάκτησης της μνήμης και κατανόησης της πιο σκοτεινής πλευράς της ανθρώπινης φύσης . Η ίδια δεν τρέφει αυταπάτες . «Αυτό το βιβλίο δεν το έγραψα "για να μην ξανασυμβεί", όπως θα ήταν μια επωδός-κλισέ», γράφει στον επίλογο του βιβλίου «.Το βιβλίο αυτό το έγραψα επειδή είναι σχεδόν βέβαιο πως όλα αυτά θα ξανασυμβούν. Οι φιλοσοφίες του ολοκληρωτισμού πάντοτε είχαν και θα συνεχίσουν να έχουν μεγάλη απήχηση σε πολλά εκατομμύρια ανθρώπους ...Πρέπει να μάθουμε το γιατί-και κάθε ιστορία, κάθε έργο καταγραφής των αναμνήσεων, κάθε έγγραφο στην ιστορία του Γκούλαγκ είναι ένα κομμάτι του πάζλ, ένα κομμάτι ερμηνείας του φαινομένου. Χωρίς αυτά τα στοιχεία, θα ξυπνήσουμε μια μέρα και θα συνειδητοποιήσουμε ότι δεν ξέρουμε ποιοί είμαστε.»

[ Δημοσιεύτηκε στη "Metropolis Weekend" , 23-25 Ιανουαρίου 2010 ]

Το δικαίωμα στην ομοφοβία

Πριν από λίγες μέρες, σε γνωστό μπαρ στο Γκάζι, οι ιδιοκτήτριες του μαγαζιού έκαναν παρατήρηση σε gay ζευγάρι που φιλήθηκε. Παρά την εορταστική ραστώνη, το θέμα πήρε γρήγορα μεγάλες διαστάσεις. Αρθρα δημοσιεύτηκαν σε δημοφιλή blogs και σε εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας, ενώ μέχρι και διαδήλωση έγινε στο Γκάζι.

Στο Facebook, μάλιστα, εμφανίστηκε γκρουπ που μας καλούσε να μην ξαναπατήσουμε στο συγκεκριμένο χώρο και κατηγορούσε τη διεύθυνση του μαγαζιού για ομοφοβία! Μέχρι εδώ όλα καλά, κι εγώ μαζί τους. Αν νιώθεις πως σε ένα μαγαζί προσβάλουν την προσωπικότητά σου και δεν σε αφήνουν να εκφραστείς ελεύθερα, έχεις κάθε δικαίωμα να μην ξαναπάς εκεί και να καλέσεις και άλλους να σε ακολουθήσουν.

Ομως η συνέχεια της επιχειρηματολογίας τους με έκανε να αναρωτηθώ: «Αραγε πόσο καλή σχέση έχουν με την ανεκτικότητα και την ελευθερία ακόμη και αυτοί που υποτίθεται πως παλεύουν γι’ αυτές τις αρχές;» Κάποιοι ακτιβιστές υποστήριξαν, λοιπόν, πως οι ιδιοκτήτριες του μπαρ πρέπει να δικαστούν σύμφωνα με το νόμο 3304/2005 που ορίζει ότι στον τομέα της παροχής αγαθών και υπηρεσιών που διατίθενται στο κοινό απαγορεύεται κάθε διακριτική μεταχείριση. Με τη σειρά της, η Ομοφυλοφιλική και Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδος (ΟΛΚΕ) κινήθηκε στο ίδιο πνεύμα και με ανακοίνωσή της κάλεσε την πολιτεία «να διευρύνει την προστασία κατά των διακρίσεων στην παροχή αγαθών και υπηρεσιών».

Διαβάζοντας όλα αυτά, αυθόρμητα μου ήρθε στο μυαλό εκείνο το επεισόδιο από το “South Park”, όπου οι ανήλικοι ήρωες της σειράς, για να γίνουν πιο ανοιχτόμυαλοι, στέλνονται από τους γονείς τους σε ένα «στρατόπεδο ανεκτικότητας» που θυμίζει το Αουσβιτς. Ο Φίρερ του στρατοπέδου, με μουστάκι α λα Χίτλερ και στολή Ες Ες, προτάσσοντας το περίστροφό του, βάζει τα παιδιά να ζωγραφίζουν (ξανά, ξανά μέχρι να λιποθυμήσουν από την εξάντληση) σκίτσα με ανθρώπους όλων των φυλών, φύλων και σεξουαλικών προσανατολισμών αγκαλιασμένους και αδελφωμένους κάτω από ένα ουράνιο τόξο! Το μότο του; «Δεν θα ανεχτώ την έλλειψη ανοχής!»

Gay ακτιβισμός

Και δυστυχώς αυτό φαίνεται να είναι και το μότο του επίσημου gay κινήματος σήμερα. Παρότι διαχρονικά οι ομοφυλόφιλοι έχουν υποστεί διωγμούς και διακρίσεις από τις κυβερνήσεις, τις τελευταίες δεκαετίες οι περισσότεροι gay ακτιβιστές στο δυτικό κόσμο επηρεασμένοι από αριστερόστροφες, «πολιτικά ορθές» ιδέες, ανακάλυψαν την κρυφή γοητεία της κρατικής εξουσίας. Αρχισαν να βλέπουν το κράτος σαν έναν «αγαθό πατερούλη», που η δύναμή του μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ξεριζώσει τις προκαταλήψεις και την ομοφοβία της «στενόμυαλης» πλειοψηφίας. Το πάγιο αίτημα της ισονομίας και της κατάργησης όλων των διακρίσεων στη δημόσια σφαίρα θεωρήθηκε ξεπερασμένο και μάλλον συντηρητικό! Το «πεφωτισμένο» κράτος πρέπει να επέμβει στην ιδιωτική σφαίρα, να αλλάξει τα μυαλά των ανθρώπων και να επιβάλλει την ανοχή, έστω και με τη βία. Αυτό έγινε με μια σειρά νομοθετημάτων όπως η ποινικοποίηση του αποκαλούμενου «λόγου μίσους», η απαγόρευση διακρίσεων στην παροχή αγαθών και υπηρεσιών ή η απαγόρευση διακρίσεων στην απασχόληση και στην εργασία (σε αυτόν τον τομέα, στην Ελλάδα, έχουμε το νόμο 58(Ι)/2004, που, όπως διαβάζω, επίσης υποστηρίζει η ΟΛΚΕ και μάλιστα προτείνει την πιο αυστηρή εφαρμογή του). Το κράτος, με σκοπό να επιτύχει τον ευγενή και προοδευτικό στόχο της προστασίας των μειονοτήτων, αποκτά όλο και μεγαλύτερες εξουσίες και αρμοδιότητες και επεκτείνεται εις βάρος της ιδιωτικής σφαίρας. Κάθε χώρος, ανεξαρτήτως ιδιοκτησιακού καθεστώτος, με τη σχετική εξαίρεση της ιδιωτικής κατοικίας, θεωρείται πια δημόσιος, και το κράτος μπορεί να παρέμβει και να επιβάλλει το, «πολιτικά ορθό» παράδεισο των καλών αισθημάτων και των θετικών σκέψεων!

Η άλλη όψη

Οσοι όμως επιχαίρουν και φουσκώνουν από «προοδευτικότητα» με αυτού του είδους τη νομοθεσία, ας έχουν στο μυαλό τους πως αυτές οι υπερεξουσίες του κράτους μπορεί να χρησιμοποιηθούν και εις βάρος των μειονοτήτων, που υποτίθεται πως προστατεύουν. Το να δίνεις στο κράτος το δικαίωμα να επιβάλλει ηθικούς κανόνες σε ένα μπαρ, στο οποίο ο ομοφοβικός ιδιοκτήτης δεν θέλει gay πελατεία, σημαίνει πως του αναγνωρίζεις και το δικαίωμα να επιβάλει τους κανόνες του, για παράδειγμα, σε ένα gay σαδομαζοχιστικό κλαμπ. Ηδη στις ΗΠΑ έχουμε αρκετά τέτοια παραδείγματα. Στο Provincetown, στη Μασαχουσέτη, δεν ανανεώθηκε η άδεια πώλησης αλκοόλ σε ένα gay μπαρ επειδή δεν επέτρεπε την είσοδο σε straight άντρες και γυναίκες (το ίδιο έγινε και με ένα λεσβιακό μπαρ στη Νέα Υόρκη). Στο Σαν Φρανσίσκο, ένα gay ιδιοκτήτης κατοικίας διώχθηκε δικαστικά επειδή προτιμούσε για ενοικιαστές gay άντρες παρά γυναίκες.

Αν διαβάσουμε λίγη ιστορία, θα διαπιστώσουμε πως είναι προς το διαχρονικό συμφέρον όλων των μειονοτήτων, η ιδιωτική σφαίρα να παραμείνει όσο το δυνατόν πιο διευρυμένη και η κρατική εξουσία όσο το δυνατόν πιο περιορισμένη. Πάντα η ιδιωτική σφαίρα, η ιδιωτική κατοικία, η μη εξαρτημένη από το κράτος εργασία, το ελεύθερο επάγγελμα, το μικρό κράτος υπήρξαν οι πιο αποτελεσματικές ασπίδες προστασίας των μειονοτήτων. Η ελεύθερη αγορά ήταν αυτή που επέτρεψε στις μειονότητες να επιβιώσουν και να ακμάσουν, παρά την εχθρική αντιμετώπιση του κράτους και της πλειοψηφίας. Οι Εβραίοι στην Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή επιβιώσαν και πλούτισαν χάρη στο εμπόριο, παρά τους συνεχείς διωγμούς ανά τους αιώνες. Το ίδιο συνέβη και με τους Κινέζους που βρίσκονται διασκορπισμένοι στη νοτιοανατολική Ασία.

Τι είναι ελευθερία;

Ο gay συγγραφέας Andrew Sullivan έγραψε πρόσφατα: «Θέλω να ζω σε μια ελεύθερη κοινωνία, πλάι σε ανθρώπους που πιστεύουν πως είμαι ένας αμαρτωλός καταδικασμένος στην κόλαση. Θα με ενδιέφερε να τους αλλάξω τη γνώμη, αλλά δεν έχω εμμονή με αυτό και σίγουρα απεχθάνομαι την ιδέα να τους εξαναγκάσω να με αποδεχτούν. Με ενδιαφέρει απλώς η κυβέρνηση να με αντιμετωπίζει όπως τους αντιμετωπίζει... Το να επιβάλω σε κάποιον πολίτη να με αποδεχτεί καταπατά την ελευθερία του και, κατά την άποψή μου, το gay κίνημα θα έπρεπε πάντα να έχει ως στόχο τη διεύρυνση της ελευθερίας για όλους -ακόμη και για τους πιο μισαλλόδοξους».

Δυστυχώς, το επίσημο gay κίνημα και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό δεν φαίνεται να δίνει ιδιαίτερη σημασία σε τέτοιου είδους κηρύγματα καθολικής ελευθερίας. Γοητευμένο με την προοπτική που ανοίγεται μπροστά του να χρησιμοποιήσει επιτέλους και αυτό την κρατική εξουσία για να προωθήσει και να επιβάλλει την ατζέντα του, δεν συνειδητοποιεί πως, σιγά σιγά, μοιάζει όλο και περισσότερο με τους διώκτες του, που μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες (και ακόμη και σήμερα σε κάποιες περιπτώσεις) χρησιμοποιούσαν το κράτος για να στερούν στους ομοφυλόφιλους τα πιο βασικά δικαιώματα.

Σε μια ελεύθερη κοινωνία, όμως, και ένας ομοφοβικός ή ένας ρατσιστής θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να εκδηλώσει τις προκαταλήψεις του στην ιδιωτική του σφαίρα. Ισως αυτή η λύση δεν είναι η ιδανική, ίσως δεν είναι απόλυτα δίκαιη, αλλά την προτιμώ όταν σκέφτομαι το εναλλακτικό «πολιτικά ορθό» σενάριο, που ήδη βιώνουν πολλές δυτικές χώρες: μια στρατιά από μικρούς Στάλιν που σέρνουν πολίτες στα δικαστήρια κάθε φορά που δεν καλύπτονται τα δικά τους, αυθαίρετα κριτήρια «προοδευτισμού» και «ανεκτικότητας», μια κοινωνία όπου μοναδικός κερδισμένος δεν είναι, τελικά, τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά η πατερναλιστική κρατική εξουσία, οι γραφειοκράτες και οι επαγγελματίες ακτιβιστές που φιλοδοξούν να παίξουν το ρόλο του «προστάτη» για τις μειονότητες.

Ο οργουελικός εφιάλτης που αφήνουμε πίσω;

Ηταν πριν από δέκα χρόνια, όταν ο πλανήτης υποδεχόταν τη νέα χιλιετία με άφθονη σαμπάνια και μέσα σε μια... βροχή πυροτεχνημάτων. Και μπορεί μεν κάποιοι να ανησυχούσαν για το αν θα χτυπήσει τελικά ο περίφημος ιός του 2000, αλλά αν το καλοσκεφτούμε, υπήρχαν αρκετοί λόγοι για να το γιορτάσει κανείς. Παρά τα προβλήματα, η ανθρωπότητα άφηνε πίσω της μια σχετικά ειρηνική δεκαετία με ισχυρή οικονομική ανάπτυξη, ενώ όλο και περισσότερες χώρες εγκατέλειπαν το δρόμο του αυταρχισμού και υιοθετούσαν το μοντέλο της φιλελεύθερης δημοκρατίας δυτικού τύπου. Η πεποίθηση που μας κληροδότησε ο Διαφωτισμός πως η ιστορία είναι μια συνεχής πορεία προόδου, φαινόταν πιο ισχυρή από ποτέ. Μόλις δέκα χρόνια μετά, πόσο μακρινά φαίνονται όλα αυτά! Δύο γεγονότα σημάδεψαν τη δεκαετία που διανύουμε και της έδωσαν μια διαφορετική κατεύθυνση: η τρομοκρατική επίθεση στους Δίδυμους Πύργους την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 και η παγκόσμια οικονομική κρίση που άρχισε το Δεκέμβριο του 2007 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Παρότι φαινομενικά ασύνδετα, και τα δύο γεγονότα είχαν τελικά το ίδιο αποτέλεσμα: τη θεαματική ενίσχυση της κρατικής εξουσίας.

«Ο πόλεμος είναι η υγεία του κράτους»

Η αρχή έγινε από τις ΗΠΑ. Η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου σήμανε την έναρξη του «ένδοξου πολέμου» κατά της τρομοκρατίας. Πόσο δίκιο είχε εκείνος ο ξεχασμένος Αμερικάνος συγγραφέας, ο Randolph Bourne που μέσα στις φλόγες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, βαριά άρρωστος, δεν κουραζόταν να φωνάζει πως «ο πόλεμος είναι η υγεία του κράτους»! Και πράγματι, όπως δείχνει η ιστορική εμπειρία, ο πόλεμος δημιουργεί μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης που δίνει μια αυξημένη νομιμοποίηση στην κρατική εξουσία. Ο πόλεμος είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να καλλιεργηθεί σε ελεύθερους πολίτες ένα ένστικτο αγέλης και να δεχτούν επέκταση του κράτους σε τομείς που δεν θα δέχονταν ποτέ σε καιρό ειρήνης. Εξι μόλις χρόνια μετά την ιστορική δήλωση του Δημοκρατικού Bill Clinton πως «η εποχή του μεγάλου κράτους έχει τελειώσει», ο Francis Fukuyama αντικατόπτριζε τις καινούργιες τάσεις όταν έγραφε πως η 11η Σεπτεμβρίου ήταν μια χρήσιμη υπενθύμιση στους Αμερικανούς, γιατί η κυβέρνηση υπάρχει και γιατί πρέπει να φορολογεί τους πολίτες και να ξοδεύει χρήματα για να προωθήσει το συλλογικό συμφέρον. Και πράγματι, τα χρόνια που ακολούθησαν η κυβέρνηση επιβεβαίωσε και με το παραπάνω την ύπαρξή της.

Στις ΗΠΑ, ο πρόεδρος Bush (ίσως ο άνθρωπος που σημάδεψε περισσότερο αυτή τη δεκαετία) εφάρμοσε μια σειρά από μέτρα, που έπληξαν καίρια βασικά ατομικά δικαιώματα, αναπόσπαστα δεμένα με το κράτος δικαίου και σεβαστά στον αγγλοσαξονικό κόσμο από την εποχή της Μάγκνα Κάρτα! Το κολαστήριο του Γκουαντάναμο είναι το σύμβολο της νέας ισχυρής κρατικής εξουσίας, ο βασανισμός κρατουμένων γίνεται επίσημη κυβερνητική πολιτική, ενώ εφαρμόζεται ο περιβόητος Patriot Act, που αναστέλλει σε κάποιες περιπτώσεις την ισχύ του habeas corpus και επιτρέπει κατ’ οίκον έρευνες και παρακολουθήσεις χωρίς δικαστική εντολή. Λίγες μέρες πριν εκπνεύσει η δεκαετία, τα αντιτρομοκρατικά μέτρα της κυβέρνησης Bush είναι ακόμη σε ισχύ, παρά τις διακηρύξεις του νέου προέδρου των ΗΠΑ, Barack Obama. Αλλά και στην οικονομία, το κράτος επέκτεινε την εξουσία του. Οι ομοσπονδιακές δαπάνες αυξήθηκαν με το ταχύτερο ρυθμό από την εποχή του προέδρου Franklin Roosevelt. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στην ιλιγγιώδη επέκταση των στρατιωτικών δαπανών. Στο τέλος της θητείας Bush, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση ξόδευε πολύ περισσότερα για την εκπαίδευση και την υγειονομική περίθαλψη από κάθε άλλη κυβέρνηση στην αμερικανική ιστορία, ενώ και οι δαπάνες για τη γεωργία αυξήθηκαν κατά 76% σε σχέση με τη δεκαετία του '90! Για τις χώρες της Ευρώπης, που δεν συμμετείχαν τόσο άμεσα στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, οι συνέπειες δεν φάνηκαν τόσο στην οικονομία όσο στην υιοθέτηση αυστηρής αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας στα πρότυπα των ΗΠΑ. Στη Μ. Βρετανία, η Εργατική κυβέρνηση έθεσε 4,5 εκατομμύρια κάμερες σε λειτουργία, ενώ σχεδιάζει μια βάση δεδομένων DNA και την εισαγωγή αστυνομικών ταυτοτήτων -για πρώτη φορά μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ισως δεν φαίνονται και τόσο υπερβολικά τα λόγια της Dame Stella Rimington, πρώην αρχηγού των Μυστικών Υπηρεσιών, που προειδοποίησε πως η χώρα λίγο απέχει από το να γίνει ένα «αστυνομικό κράτος».

«Είμαστε όλοι σοσιαλιστές!»

Μέσα σε αυτό το σκηνικό, το 2008 ξεσπάει η χειρότερη μεταπολεμική οικονομική κρίση. Ηγέτες όλων των ιδεολογικών τάσεων, από τη Merkel μέχρι τον Obama και από τον Sarkozy μέχρι τον Gordon Brown, χρησιμοποίησαν τον «μπαμπούλα» ενός οικονομικού Αρμαγγεδώνα, για να πείσουν τα κοινοβούλια να εγκρίνουν γρήγορα και χωρίς πολλές συζητήσεις τα πιο μεγάλα πακέτα κρατικής ενίσχυσης της οικονομίας στη σύγχρονη ιστορία. Οι κυβερνώντες τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς, κατέφυγαν σε μια ρητορική φόβου όμοια με αυτή χρησιμοποίησε και ο George W. Bush για να περάσει τη δρακόντεια αντιτρομοκρατική νομοθεσία του, με το μικρότερο δυνατό κοινοβουλευτικό έλεγχο. Τρισεκατομμύρια ευρώ ξοδεύτηκαν σε φιλόδοξα προγράμματα στήριξης της οικονομίας, επιχειρήσεις κρατικοποιήθηκαν, ενώ ο προστατευτισμός έκανε μια δυναμική επιστροφή. Στις ΗΠΑ ήδη από πέρσι το Νοέμβριο, πριν ακόμη τεθεί σε εφαρμογή το πακέτο Obama, τα έξοδα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης ξεπερνούσαν κατά πολύ τις δαπάνες που χρειάστηκαν για το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο! Ο Keynes (ακόμη και ο Marx) γίνεται πάλι της μόδας, ενώ μέχρι και ο βρετανικός “Economist” ανακαλύπτει τις αρετές του κρατικού παρεμβατισμού! Το περιοδικό “Newsweek” απηχώντας το νέο consensus, γράφει: «Είμαστε όλοι σοσιαλιστές τώρα».

Η «σοβιετοποίηση» της Δύσης

Ο νυν προσωπάρχης του Λευκού Οίκου, Rahm Emanuel, δήλωσε πως ποτέ δεν πρέπει να αφήνεις μια κρίση να πάει χαμένη. Και πράγματι, τα κράτη εκμεταλλεύτηκαν τις δύο μεγάλες κρίσεις της δεκαετίας μας, για να επεκτείνουν την εξουσία τους εις βάρος της ιδιωτικής σφαίρας. Η δεκαετία που φεύγει σε λίγες μέρες μάς αφήνει με το κράτος πιο βαθιά από ποτέ μέσα στις ζωές μας, την εκτελεστική εξουσία πανίσχυρη, τα ατομικά δικαιώματα σε κίνδυνο και το δημόσιο χρέος στα πιο υψηλά επίπεδα μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πολλοί αναλυτές προειδοποιούν πως τα κρατικά ομόλογα μπορεί να αποδειχθούν τα νέα τοξικά για την παγκόσμια οικονομία.

Αυτό όμως που πρέπει να μας ανησυχεί περισσότερο είναι η αυτή η αργή «σοβιετοποίηση» της δυτικής κοινωνίας. Σαν τους ναρκομανείς που έχουν ανάγκη τη δόση τους, ολόκληροι τομείς της οικονομίας και ολόκληρες περιοχές του δυτικού κόσμου βρίσκονται πια σε μια φάση ολοκληρωτικής εξάρτησης από το κρατικό χρήμα και δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς αυτό. Για παράδειγμα, στη, θεωρητικά, φιλελεύθερη Μ. Βρετανία, το ποσοστό των κρατικών δαπανών επί του ΑΕΠ, φτάνει στη βορειοανατολική Αγγλία το 66,4%, στην Ουαλία το 71,6%, ενώ στη Βόρεια Ιρλανδία το τρομακτικό 77,6%! Τα συμπεράσματα είναι ακόμη πιο αποκαρδιωτικά, αν αναλογιστεί κανείς πως στην Ουγγαρία και τη Σλοβακία, την εποχή που κατέρρεε ο κομμουνισμός, οι κρατικές δαπάνες αναλογούσαν μόνο στο 60% της οικονομίας τους! Κάποιοι θα μας καθησυχάσουν πως αυτή η κατάσταση είναι προσωρινή, μια αναγκαία αλλά έκτακτη «απάντηση» στις προκλήσεις που θέτει ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» και η οικονομική κρίση. Ομως ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας», λόγω των ασαφών και απροσδιόριστων στόχων που θέτει, έχει τόσες πιθανότητες να τελειώσει όσο και ο περίφημος «πόλεμος κατά των ναρκωτικών». Οσον αφορά στο μέτωπο της οικονομίας, η ιστορική εμπειρία δείχνει πως έπειτα από μια κρίση ή έναν πόλεμο, το κράτος αποσύρεται μεν εν μέρει από την οικονομική ζωή, αλλά ποτέ το μέγεθός του δεν επιστρέφει στα προ κρίσης επίπεδα. Δυστυχώς, η δεκαετία που φεύγει αφήνει πίσω της έναν πανίσχυρο Λεβιάθαν και έναν οργουελικό εφιάλτη, που θα αργήσει πολύ να τελειώσει.

[Δημοσιεύτηκε στο www.metropolisnews.gr"]