Η Φρίκη των Γκουλαγκ

Κάνουν λάθος να πιστεύουν ότι η μνήμη
Δεν έχει αυξητική αξία
Ή ότι τ' αγριόχορτα του χρόνου φυτρώνουν επάνω από
Κάθε αληθινό γεγονός ή πόνο του παρελθόντος.
Αέναα γυρίζει ο πλανήτης,
Μετρώντας μέρες και χρόνια που περνούν...
Όχι. Το καθήκον προστάζει τώρα τα πάντα ,
Όσα δεν έχουν ειπωθεί, να ειπωθούνε με κάθε λεπτομέρεια...

Αλεξάντρ Τβαρντόβσκι (εκδότης των βιβλίων του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν)

Πριν λίγους μήνες, η γενική γραμματέας του ΚΚΕ, Αλέκα Παπαρήγα, θυμίζοντας τους αρνητές του Ολοκαυτώματος, αμφισβήτησε τα εγκλήματα του Στάλιν με το παροιμιώδες : «Είμαστε εμείς μέσα στην ΕΣΣΔ το '30 και το '35 για να ξέρουμε τί έγινε;» . Την ίδια εποχή, ο Αλέξης Τσίπρας εξέφραζε το θαυμασμό του για τη «διαχρονική σκέψη του Μάο», ενώ στο Ευρωκοινοβούλιο ούτε ένας Έλληνας ευρωβουλευτής δεν υποστήριξε το ψήφισμα που καταδίκαζε τα εγκλήματα του κομμουνισμού . Μέσα σε αυτό το ζοφερό ιδεολογικό κλίμα, είναι παρήγορο να κυκλοφορεί και στα ελληνικά ένα βιβλίο-σταθμός που ρίχνει φως στο φρικτό έγκλημα των σοβιετικών στρατοπέδων συγκέντρωσης . Πρόκειται για το «Γκούλαγκ-Η Αληθινή Ιστορία» (Εκδόσεις Ιωλκός). Συγγραφέας του η Αμερικανίδα δημοσιογράφος και ιστορικός Anne Applebaum, ανταποκρίτρια του "Economist" στη Βαρσοβία κατά τα κρίσιμα χρόνια της μετάβασης από τον κομμουνισμό. Το «Γκούλαγκ» εκθειάστηκε από τον ξένο Τύπο και κέρδισε το 2004 το βραβείο Πούλιτζερ για μη λογοτεχνικό βιβλίο .

Η συγγραφέας περιγράφει την ιστορία της γέννησης των σοβιετικών στρατοπέδων συγκέντρωσης (η λέξη GULAG αποτελεί ακρωνύμιο του Glavnoe Upravlenie Lagerei, το οποίο σημαίνει Κεντρική Διοίκηση Στρατοπέδου ) , την εξέλιξη τους μέχρι να φτάσουν να αποτελούν νευραλγικό κομμάτι της σοβιετικής οικονομίας και την κατάρρευση τους μετά το θάνατο του Στάλιν . Και ταυτόχρονα, μας διηγείται τις άγνωστες ιστορίες των κρατουμένων στα Γκούλαγκ : την καθημερινότητα τους , τις συνήθειες τους και τους τρόπους που επιβίωναν . Βασισμένο σε πλούσιο αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις, διεξοδική έρευνα και πρόσφατα δημοσιευμένες αναμνήσεις πρώην κρατουμένων, το βιβλίο πιάνει το νήμα της ιστορίας από τα πρώτα τσαρικά στρατόπεδα του 17ου αιώνα. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση ο Λένιν, ο οποίος πίστευε πως οι «ταξικοί εχθροί» αλλά και οι σοσιαλιστές επικριτές του έπρεπε να κλείνονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, θέτει τις βάσεις ώστε τα Γκούλαγκ να γίνουν αναπόσπαστο τμήμα του σοβιετικού συστήματος. Μέχρι το 1921, υπήρχαν ήδη 84 τέτοια στρατόπεδα διασκορπισμένα σε όλη τη σοβιετική επικράτεια. Την απρογραμμάτιστη βία των πρώτων ετών, διαδέχτηκαν τα χρόνια του Στάλιν. Ο Στάλιν είχε αποφασίσει να μετατρέψει τα Γκούλαγκ σε επικερδές κομμάτι της σοβιετικής οικονομίας. Σκοπός του νέου συστήματος , κατά τον Λαβρέντι Μπέρια που ανέλαβε την οργάνωση των στρατοπέδων, ήταν οι "σωματικές δυνατότητες του εργατικού δυναμικού των στρατοπέδων να χρησιμοποιηθούν στο έπακρο σε κάθε τομέα της βιομηχανίας". Η τιμωρία ήταν σκληρή για όσους αρνούνταν να εργαστούν. Φυλακίζονταν σε κελιά απομόνωσης , έτρωγαν φαγητό χειρότερης ποιότητας και μικρότερες μερίδες και καταδικάζονταν σε ποινές που έφταναν μέχρι το θάνατο.

Υπολογίζεται πως περίπου 18 εκατομμύρια Σοβιετικοί πολίτες πέρασαν από τα Γκούλαγκ. Ανάμεσα τους πολιτικοί κρατούμενοι, αγρότες που διέπραξαν το… έγκλημα να πουλήσουν τη σοδιά τους στη μαύρη αγορά, κάποιοι που πήραν λίγους κόκκους στάρι από ένα χωράφι που είχε ήδη θεριστεί ή άλλοι που απλά άργησαν στη δουλειά τους. Η λίστα των «εχθρών του λαού», ήταν χωρίς τέλος για τους ιθύνοντες του σοβιετικού καθεστώτος . Οι νεκροί υπολογίζονται στα 4.500.000 . Ακόμη κι αυτός ο αριθμός όμως δεν αντικατοπτρίζει τη συνολική φρίκη των Γκούλαγκ . Όπως επισημαίνει η συγγραφέας, δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία, «που να μπορούν να απεικονίσουν τα επίπεδα θανάτων των συζύγων και των παιδιών και των ηλικιωμένων γονέων που έμεναν μόνοι τους πίσω, αφού οι θάνατοι των προσώπων αυτών δεν έχουν καταγραφεί σε ξεχωριστά αρχεία.» Παρότι, τα Γκούλαγκ δεν είχαν σκοπό τη μαζική παραγωγή πτωμάτων, όπως τα ναζιστικά στρατόπεδα, τελικά το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο . Εξάλλου ο θάνατος ήταν μάλλον προδιαγεγραμμένος για όσους επιλέγονταν να κόψουν δέντρα σ' ένα δάσος με θερμοκρασίες που έφταναν τους 50 βαθμούς κάτω από το μηδέν, για όσους εργάζονταν κάτω από άθλιες συνθήκες στα χρυσωρυχεία της πόλης Κολίμα, για όσους εγκαταλείπονταν χωρίς ιατροφαρμακευτική περίθαλψη σε νοσοκομεία χωρίς θέρμανση ή για όσους φυλακίζονταν σε κελιά απομόνωσης μέχρι που πέθαιναν από το κρύο και την πείνα .

Σήμερα, σχεδόν 20 χρόνια μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης,, το έγκλημα των Γκούλαγκ ελάχιστους ενδιαφέρει και ακόμη λιγότερους συγκινεί . Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, στη γέφυρα του Καρόλου, στην Πράγα, η Anne Applebaum παρατήρησε ένα παράξενο θέαμα : κατά μήκους του δρόμου δεκάδες πλανόδιοι πουλούσαν πηλήκια, εμβλήματα, καρφίτσες και άλλα ενθύμια από τη σοβιετική εποχή. Οι περισσότεροι αγοραστές ήταν Δυτικοευρωπαίοι και Αμερικάνοι. Ο καθένας από αυτούς θα αρρώσταινε και μόνο στη σκέψη να αγοράσει μια σβάστικα και όμως επιδείκνυαν με μεγάλη άνεση το σφυροδρέπανο , που μόλις είχαν αγοράσει, καρφιτσωμένο πάνω στο μπλουζάκι τους . «Ενώ το σύμβολο μιας μαζικής δολοφονίας μας γεμίζει φρίκη, το σύμβολο μιας άλλης μαζικής δολοφονίας μας κάνει να γελάμε», επισημαίνει η Applebaum . Στη λαϊκή κουλτούρα, το Χόλυγουντ έχει γυρίσει δεκάδες ταινίες για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, αλλά καμία για τα εγκλήματα του Στάλιν. Στο χώρο της διανόησης, φιλόσοφοι όπως ο Σαρτρ υποστήριξαν το σταλινικό καθεστώς χωρίς να αμαυρωθεί στο ελάχιστο η φήμη τους. Οι περισσότεροι Δυτικοί (και οι Έλληνες ακόμη περισσότερο, όπως είδαμε στην αρχή του άρθρου) ακόμη και σήμερα, θεωρούν σχεδόν ιεροσυλία να παραλληλίσουν τα εγκλήματα της ΕΣΣΔ με τα εγκλήματα της Ναζιστικής Γερμανίας. Για όλους αυτούς, η ΕΣΣΔ οικοδομήθηκε πάνω σε ευγενή ιδανικά. Απλά, κάποια στιγμή, παρεκτράπηκε από την πορεία της.

Όμως και για τους Ρώσους τα Γκούλαγκ δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας εφιάλτης που πρέπει να ξεχαστεί . Οι κατηγορίες εναντίον του παλιού συστήματος, που τουλάχιστον ήταν (ή φαινόταν) ισχυρό και είχε την αίγλη της υπερδύναμης , πληγώνουν την εθνική υπερηφάνεια τους . Επιπλέον πολλοί πολίτες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης,, συμμετείχαν στα εγκλήματα του παρελθόντος, είτε πρόθυμα είτε επειδή εξαναγκάστηκαν από το σοβιετικό σύστημα. Είναι λογικό πως τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους δε θέλουν να τα θυμούνται όλα αυτά σήμερα. Και βέβαια η πολιτική, επιχειρηματική και πνευματική ελίτ των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών είναι στην πλειοψηφία τους πρώην κομμουνιστές. Κανένας από αυτούς δεν έχει συμφέρον να σκαλίζεται το παρελθόν.

Ενάντια στο ρεύμα της λήθης , το βιβλίο της Applebaum πέρα από το να είναι η ιστορία ενός από τα μεγαλύτερα εγκλήματα του 20ου αιώνα και μια μελέτη πάνω στην απάνθρωπη φύση του σοβιετικού καθεστώτος ,είναι και μια προσπάθεια επανάκτησης της μνήμης και κατανόησης της πιο σκοτεινής πλευράς της ανθρώπινης φύσης . Η ίδια δεν τρέφει αυταπάτες . «Αυτό το βιβλίο δεν το έγραψα "για να μην ξανασυμβεί", όπως θα ήταν μια επωδός-κλισέ», γράφει στον επίλογο του βιβλίου «.Το βιβλίο αυτό το έγραψα επειδή είναι σχεδόν βέβαιο πως όλα αυτά θα ξανασυμβούν. Οι φιλοσοφίες του ολοκληρωτισμού πάντοτε είχαν και θα συνεχίσουν να έχουν μεγάλη απήχηση σε πολλά εκατομμύρια ανθρώπους ...Πρέπει να μάθουμε το γιατί-και κάθε ιστορία, κάθε έργο καταγραφής των αναμνήσεων, κάθε έγγραφο στην ιστορία του Γκούλαγκ είναι ένα κομμάτι του πάζλ, ένα κομμάτι ερμηνείας του φαινομένου. Χωρίς αυτά τα στοιχεία, θα ξυπνήσουμε μια μέρα και θα συνειδητοποιήσουμε ότι δεν ξέρουμε ποιοί είμαστε.»

[ Δημοσιεύτηκε στη "Metropolis Weekend" , 23-25 Ιανουαρίου 2010 ]